Casavilca orqo
patamantaraq Pomacha qhawamushan ima munay muyuriqninta. Mamaqochatapas weqe ñawinwan as asllata qhawarimun.
Sapallantaq ch’inpi tarinkun chayqa waqaylla waqaykushan. Pomachaqa, Maillamaq
churinmi karqan, guacrokunamantaqa qhepa kaq kuraka karan. Guacroqa, awqay
sonqo llaqtan karan mamaqochaneqpi, paykunan uma mat’inkuta qhasqonkuta ñawpaqman hurqospa
puriqku, manayá saruchachikurankuchu chay Qosqomanta hamuq runawan, kaykunan
inka nisqa karanku Intiq wawankuna hina.
Unay ñawpaq watakuna ñas “paqtataq” lloq’eman pañaman allin churasqaña kasqaku,
chay rayku guacrokunaqa qespisqañan kanchis niqku.
Pishimanta
pishimanta qhepa watakunataña, inakuna aswanta mirasqaku armachakusqakutaq
allinta. Ruwasqankuta allinta mat’ipaqku, watamanta watamantataq mashkasqankuta
ayparanku. Qaqay qaqa Canchari, fortaleza nisqa urmaykuqtin, Cancharin guacro
llaqtapaq chaki maki k’ancharichiqnin karan, Qosqo atiyniyoq wamink’aq
sutintaqa Pomacha manapunis yuyariyta munaqchu. Kay wamink’aq kamachinkuna Mamaqochaq chimpanpi Cerro Azulpa suntur wasinta wasinkuta hina hap’ipusqaku. Guacro llaqtaq
apunkunapas k’umuykurankuchá Intiman, Intiq wawanmanpas.
Inkakunaqa yupaychaywanmi
Maillama taytantaqa qhawariranku, ichaqa Pomacha tuta púnchaw yuyaymanaran
–“imaynan guacro llaqta Qosqo Wiraqochaq chakinman churakunman”_ nispa. Pomacha
manapunin iñiiyta atiranchu chay ñawpaq killakunallan taytanqa tukuy yunkata
kamachiran, makinpin, chakinpin tukuy sumaq ruruq hallp’a, runa, uywapas kasharan. Pomacha, chunka ishkay watallayoqraq
ichaqa awqanakuyta yuyaranña, Qosqo inkakunaq kamarisqan Tawantinsuyota saruchasqata,
p’akisqata rikuyta munaran. K’ancharishaq intiq ñawpaqninpi, tutapi
ch’askakunaq ñawpaqninpin niran noqa tukusaqpunin, llallichisaqpunin chay inka
runakunata. Kay rimasqan aswan chanin qhawarichinanpaqmi rumi-rumi ruphaypi
q’ochakuq qalaywata hap’ispa huk
k’utuyllawan umanta qhasururan, chaymantataq yawarminta ukyaykuran. Pomachaqa,
hallp’a-hallp’api, mamaqochaneq rumi-rumipi, Cerro Azulpa qayllanpi pukllayta
yachaq, yuyayninpas kawsashaq, chaki-makinpas kallpasapa. Inkataqa qhawashan
qalaywata hina mana umayuqta, mana umalliqniyuqta. Hinan sapallan, cheqchirin.
KUNTUR ÑAWI,
yachayniyoq sumaq runa karan, kay Qhipukamayoqtan inka kamachimusqa: -“Puriy
yupamuy, chaninchamuy guacrokunaq kaqninkuna chashkisqanchista, qechusqanchista.
KUNTUR ÑAWI, ancha phiñasqa kasharan kay kamachiywan. Kay qhipukamayoqtaqa, yachaywasi
hamawt’akuna, Qosqo llaqta runapas ancha reqsikuywan munakuywansi rikuqku, chay
mosoq ruwayta hunt’aspas hump’ipakuspa hawan uhunta kawsashaq chay guacro ñit’i
uyakunaq qayllanpi. KUNTUR ÑAWI, manas guacrokunata intindiqchu, ch’unchu saqra
runas karanku. Kaykunaqa añaychasqan inkakunapaq kananku, inkakunan, kay ima
sumaq ruruq yunkaman wiñaypaq thak kawsayta apamushanku, hamuq watakunapaq
sumaq chanin kamachiykunatapas Ichaqa manan, Guacrokunaq sonqonkun yawarta
waqasharan awqanakuyman chayay atiytaraq, ichaqa kay hina kawsayta usqhaylla
¡paqtataq! nisqaku. Ayakunata, ch’unchul hawapi aysakushaqta, hatunman huch’uyman
qhawachiqku, chay hinata ruwaspa, chay hinata qhawachispa usqhaylla chay millay
kawsayta pishiyachisqaku. KUNTUR ÑAWI, manan kayta, haqayta ruwasaq niqchu,
manan. Mamaqochaneqpi tiyaqkunaqa phiña uyakunas kaqku, k’apka-k’apkata
castellanotapas rimaqku. KUNTUR ÑAWI niq imaynan kaykuna khayna millay climata,
p’osqo-p’osqo mamaqocha unupas, challwaman asnashan. Imaynan chaykunata
aguantanku.
Huk tuta
mamaqochaneqpi, KUNTUR ÑAWI, tukurusharanña qhipukunaq q’ompunta, chay qhipupi tukuyta willakusharan llikllakuna, awaykuna
wiraqocha Guacroq hatun sunturwasinpi tarisqankumanta. Qhipu, as hatun wachu-wachu q’ompuyoq, niraq niraq kulur,
allwiypi huñusqa, chaytan Qhipukamayoqlla reqsiyta, qhawayta atiq, hayk’a away,
hayk’a manta, hayk’a lliklla tarikun, imaynan kashan allinchu pishi allinchu
icha mana alllinchu. Musoqchu? Mawk’achu? Pukachu? Q’omerchu. Yanachu?
Yuraqchu? Maymantan chay awaykuna? Chay away llaqta runaqchu icha inka
taytakunaqchu? Maypachachus qhepa kaq qhiputa yupayta tukurun, Qosqoman
aparachimuq, usqhaychallas chaskikuna aparuqku, chaskikuna orqon q’asanta
kuntur hina usqhaylla maymanpas chayaruqku. Tukuy Tawantinsuyo ñankunata
reqsiqku, puriqkutaq. KUNTUR ÑAWI, qhiputa hoq qhipukamayoqpa makinman apachiran,
haqay ancha munasqan, wayllusqan Qosqo
llaqtaman. Yaqaña qhepa kaq q’omputa
qhipuyta tukurushaqtin, KUNTUR ÑAWIQ tiyasqan wasiman kamachi PICSI,
haykurusqa, paytas mink’akusqa mikhuna mashkamunanpaq. Munakuywansi suyashan
ichachu: Ch’arki, kachichasqa aychachata aparamuwanman, amisqañas kasharan
p’unchaw-p’unchaw challwa- uchuyoq, challwalla-uchuyoq mikhunawan.
_”Wiraqochay,
muspha-musphatan qhawaykushayki”_nispa PICSI, ancha yupaychaywan achhuykuspa
ñawpaqninpi mast’aykuran watarusqa unkhuñata. KUNTUR ÑAWITAQ sumaqta
kusirikuran ichapaschá PICSI aswan sumaq mishk’i mikhunata tarinman karan,
nispa. Ñan ñut’u tulluyoq challwa amiruwanña. PICSITA, cheqchiriynin
kusirichiran.
Qhipukamayoqpa
uyanta, ñawinta kusisqata qhawaykuspa,
PICSI, allillamanta rimayta qallarimun.
_”Wiraqochay, yachankichu, huk guacro waynan yachayniykikunata yachayta,
reqsiyta munan”_ nispa.
KUNTUR ÑAWI, simi
huntáta papata uchú kutantinta mikhusharan, chaymi uyallanta, ñawillanta
kuyurichiran, rimamullay uyarishaykin niq
hina, chhaynatan PICSI hamut’aran.
_” POMACHAn chay wayna, Maillamaq churin. Niwanmi
qan hina kaytas munan, Qhipukamayoq kaytas munan”_.
KUNTUR ÑAWI
muyukachachin ñawinta. Yupaychasqa kasharqan guacro waynaq yachay munasqanwan,
kay waynapas ch’uya rimaypiqa pay kikin karan munayniyoq atiyniyoq. KUNTUR
ÑAWI, manan thakchu kasharan chay atiyninwan, munayninwanpas, wakin hatun panakakunapi
tiyaqkuna hina yuyaran tukuy guacrokuna, hoq awqa llaqtakunapas sullk’antin
kuraqnintinmi wañuchisqan kananku.
Ichaqa umalliq
panaka kawsayta hoq niraqta rikuran, kay timpupitaq kasharan thak kawsayta
mashkaspa, chhaynata ruwaspa guacrokunta yachachiyta munaranku amayá inkakunata
atiyniyoqta hinachu qhawana aswan inkakunata qhawarina allin waqaychaqkunata
hina , Inkatapas hatun taytata hina…
Ichaqa qhipukamayoq
kayqa …ancha sasan karqan. Qhipukamayoqkunan willayta apaqku imaymanamanta kay
willaykunawantaqmi Tawantinsuyuta kallpachaqku, ñawpaqman purichiqku hinantinpi
reqsisqa kananpaq. Qhipukuna raykun, inkakunaqa wakin culturakunatapas
wichaymantaraq qhawariranku. Qhipukamayoqmi reqsichiq: awqallikuymanta, ch’akiy
uhumanta, yarqay-muchuy uhumanta, ch’usaymanta, qolqakunapi mikhuy
waqaychasqankumanta, tarpuy-cosechamantapas…kay llapan willaykunatan qhipupi
waqaychakuq, chay qhiputataq mayqen qhipukamayoqpas ñawinchayta atiq. Sichus
mana qhipukamayoqchu kanki chayqa manan chay yachaykuna reqsiyta atipasunmanchu.
KUNTUR ÑAWI, yuyarichiwaranchis huk qhipupi qhipuchasqa kasqa ñawpa llaqtakunaq
khuyay wanusqan, kay wañuymantas pallar
rurupi qhawayta yachaqku, pallarpas imaymanatas qhawachiq ichaqa manasyá
ch’uyata, cheqaqta qhipu hinachu. KUNTUR
ÑAWI, inkata qhawarichiran ch’uya
yachayniyoqta hina. Inkas kamachimusqa amapuni ni pipas ima yachayta
pakaychischu, inkakunalla yachaykunataqa waqaychachun nispa.
Ichaqa chay
uhupi ima ruwaypas ancha sasa karan. KUNTUR ÑAWIQ timpunpiqa manan karankuchu hatun yuyayniyoq, yachayniyoq runa
qhipukamayoq kay yachay munaq, wakin lloqsimuranku qhipukamayoq kayta munani
nispa ichaqa t’aqasqa kapuranku manan yuyayninku hunt’asqachu karan, chay runa
ñak’ay hamaut’a kayta, willaq umu kayta atiran. Qhipukamayoq kayqa ancha sasa,
yuyayniyoqpaq, kallpayoqpaq, yachayniyoqpaqmi karan.
KUNTUR ÑAWI,
makinwan siminta picharikuspa niran: -Ah PICSI, manan mañakuyniykita
qoyta atiykichu. Manan. Qosqotaraq
tapusaq, Manamá qanpaqhinachu.
Mañakuyniyki hinaqa maman ni hayk’aqpas karanchu, aswanraq qan atiyniyoq wayna kanki.
“_Wiraqochay
nisqaykiqa chaninmi_” Ichaqa sichus guacro wayna qhipukamayoqman tukurunqa
chayqa personayki Qosqo llaqtaykiman
kutipuyta atiwaq.
KUNTUR ÑAWIQ, ñawinqa
kusikuymanta ch’aska hinaraq k’anchayta qallarimun. Sichus kay wayna;
yuyaysapa, makinpas ch’iti imaymana ruway yachaq, yupay yachaq chayqa, ichapaschá kay guacro wayna, mamaqochaneqpi
sasa, khuyay, wikch’usqa
kawsayninta allichanman. Inkaq runan hinaqa, wak yanapaykunatapas
munakuynin kallpachananpaq qoyta
atinmanmi. Ichaqa yuyasharantaqmi, manan tukuy yachasqaytachu payman yacachisaq.
Manan. Chay hinaqa Qosqo runata atiparunmanpaschá. Watapi llank’asqa willakuyta,
hayk’a challwa Yunkapi mikhusqankumanta
Qosqoman apachichun. Wakin ruwanaqa wamink’akunaq, Tukuyrikuqkunaq
makillanpi qhepanman. AAAAAAAAAAQQQUII
Picsi, -“Imaynataq
chay guacro waynari? Sonqoykiq nisqanman hina ichachu llullakushan kusisqan kashani qankunaq kaypi kasqaykichiswan”.nispa?
Wiraqochay: Ñawinmi
cheqnipakuytan thoqamushan, simintaq cheqchirimushan. Ichaqa huk p’unchawchá
kanqa guacrokunaq wiraqochan, inkaq yupaychasqa siminman hina.
Chaninchanqapunichá kunanmanta paywan
rimasqaykita.
KUNTUR ÑAWI, pampata
qhawaspa yuyaymanashan. Manan ancha willakuykuna kanchu pipas mana Qosqo runa kaq, manan yachanchu
qhipu qhawayta, ñawinchayta.
Chanin rimaypin Maillama, churintin nobleza nisqa uhupi chaskisqa kasqaku, chay
rayku, sichus waynata arí ninqa chayqa manan ima pantaypichu kanman. Wayna,
PICSI hina ancha yuyaysapataq karan
chayqa, icha huk watapi utaq ishkay watapi ruwananta allintañan ruwanman.
Inkakunapaq cheqnikuynintapas manan ni
hayk’aqpas rimariranchu chayqa, aman llakikunachu: guacrokunaqa yachaqkun manan imatapas Intiq wawankuna contrataqa
ruwayta atinkumanchu.
“_Nimuy chay
waynata, paqarin tutallamanta noqawan rimaq hamuchun”_. Uchu ruruta aqtumuspa
rimayta tukuran.
Pomacha allin yachaq
wayna karan. Q’ompu watay yachasqan allinpunin karan, usqhaylla reqsiran
mayqenmi mosoq qhipu, mayqentaqmi ñawpa qhipu, hinallataq reqsiruran mayqenmi
kawsaymanta, mayqentaqmi imamantapas riman chayta. KUNTUR ÑAWI, paywan ancha
kusisqa kasharan, manañan llakllapakusharanchu, aswanmi taytanpas kanman
hinaraq karan. Ñawpaq kutikunaqa ishkayasharan, llakllapakusharan ima, tukuy
yachayninkunatan yachachiyta qallariran. Ch’uya rimaypiqa qhipukamayoq
kaynintan yachachisharan. Ichapas chay yachaykunataqa manan Inka, manan Willaq umupas
reqsirankuchu. KUNTUR ÑAWI, ñan machuyasharanña.
Pomacha sonqon uhupi
yuyasqa: “_wasachay hunt’asqa kananpaq
aswanta achhupayasaq, llaqtaypi reqsisqa inkakunaman, allinta imamantapas
yachanaypaq. Manañataq wamink’akunawan,
hoq kushkachaqkunawanpas rimayta atinichu chayqa_”nispa, aswantapunin
achhuykuran huk llamp’u sonqo runaman, paypas
karan qhipukamayoq. Ichaqa sonqollanpi yuyaran: “-Imaraykun kay runa
p’unchaw-p’unchaw warmi hina q’ompullata qhipushan”_nispa. Ichaqa qhawarantaqmi
Qosqo runaqa aswantan yupaycharan KUNTUR ÑAWIta, manan wamink’akunatachu.
Wamink’apas, waykuq warmikunapas KUNTUR ÑAWImanmi imatapas willashaqkupuni.
KUNTUR ÑAWI, qhipu ruwasqantapas
usqhaylla Qosqoman aparachiq, Qosqo llaqtapin, Intiq churinkunaqa, tiyaranku
Pomacha, wakin
kawsayta manan hamut’aranchu, paymi ch’uyancharan qhipukamayoqpa atiyninqa,
manan guacro runaq atiynin hinachu
karan, runa hinapas, apu hinapas aswan chaninmi rikhuriran, manan arma nisqaq
kallpanwanchu churapunakuran nitaq hoq pacha runakunaq yanapayninwanpas.
Aknatan Pomachaqa, wasipi
llank’aq runata valikuran:”_ ama hina kaychu, pusaruway KUNTUR ÑAWIQ ñawpaqninman. Qhipukamayoq kay munasqayta
reqchinaypas, icha KUNTUR ÑAWI, noqata munawanman. Chaymanta wakin runa mana
allintapaschá nuqamanta yuyashanku”_nispa. Pomacha, Tukuyrikuqta,
wamink’akunata manchapakusharan. Pomacha yachasharanña Inkakuna, t’aqa-t’aqa
kawsasqankumanta. Chaymanta, huk runa hoq runaq llank’asqanmanta manan rimayta atiqchu.
Picsi, KUNTUR ÑAWIQ nisqanta willaran.Pomachataq
ancha kusikuywan chashkiran. Chhaynaqa Pomacha haykuran qhipukamayoq yachakuq
hina, kaytan guacro runamasinkuna mana kusikuywanchu qhawariranku: Imaynachá…?
Imaraykuchá…? Atakaw…?
Pomacha, Maillamaq
churin kasqan rayku llaqtanpi ancha
reqsisqa karan. Llaqtanpaq Pomacha cheqnisqa kasharan, guacrokunaqa, niranku away
yachayqa warmillapaqmi kamasqa. P’enqaqku, asipayaqku qhipukamayoqkunata. Hamuq
watakunaman imamanchá tukupunqa, imamanchá tíkrakapunqa wiraqocha qhapaq guacro
kay. Ichapaschá warmiman qhipu awaq
tukurapunqa, t’ikrarapunqa. Aswan allinmi kanman karan Pomacha, Cerro Azul
rumi-rumillapi phawakachashanman karan, allin kawsay chawpipi.
Pishi-pishimantaqa timpuwan paymanta qonqarapurankun.
Ichaqa, millay
qhawapayasqanku, qonqasqanku rayku,
Pomacha, ima munasqanta tariyta atiran Ni pipas inka runanmanta, nitaq
Tukuyrikuqpas niranchu: “-Imaraykun kay Maillamaq churin qhipukamayoq kananpaq
yachayta munan”_nispa. Manan. Aswanmi niqku qhepamanqa thak kaypin
kawsasunchis. Chaymi, allillamanta, thak kaypi Pomacha qhipukunaq imaymana
nisqanta yacharan; KUNTUR ÑAWITAQ munakuywan tukuy yachayninkunata mast’ariran,
payqa, allinta ch’uyata reqsisqa qhipumantaqa.
“_Chay ishkay
qhiputa huñuy. Allinmi, ancha allinmi. Kunanqa, qhepa kaq q’aytuta qhipuy,
ichaqa qhipuchasqayki qan laruman qhawachun. ¿Imatan riparashanki? Manan
imatapas, kusa. Kunan kikillanta ruway, ichaqa qhipuchasqayki ama qan larumanchu qhawachun. ¡Ah huk tuyru!
¿Imatan nisunki? ¿ Ishkay wachu mana qhipuyoq? ¿Imapaqchá kanman? Ruway
qhipukunaq nisqanta…ja, ja, ja nisparaq asiykushan!!! Hinan, chhaynata
qhipuspan: Hayk’a wawayoqmi ñawpaq Inka karan, chayta yachanki. Ashkha
wawayoqmi ninkichu? Icha manachu!! Allinta qhiputa qhawaykuy, chaypi campucha
q’alalla kashan riki…? Qhipu reqsichisunki yaqa huk watallapin chay erqechakuna
wañuranku, ja, ja, ja!!! Chay kawsaymantaqa ama aswanta rimasunchu wayna…”
Mayninpiqa Pomacha
manan iñiqchu tukuy imaymana qhipukunaq nisqanpi. Ancha kusikuywanmi, usqhaylla
yacharan Inkakunaq tukuy kawsayninmanta, aswantaraq kikin Intiq churinkunamantapas.
Sonqon uhupin yuyaq maypachachus wasachaynin tukurukuqtinqa, machu KUNTUR
ÑAWIta, ninmanmi kaqninkunata, hallp’ankunta, warminkuntapas hap’ikapullay. As
asmanta machuta anchata munakusqa, ñawpaq kutikunaqa machupas llaklla-llakllas
kaq, mat’intapas q’esti-q’estitas churaq, qhepa timpumantaqsi sumaq hatun
sonqoyoqman tukupusqa, Pomachaq yachayninkunawansi kusisqa, kasharan, kikin
waynapas kay yachayninkunawanqa simipas hanllaraqsiyá qhepakuq. Guacro
runakunaqa manas ancha wawankunawanqa rimanakuqkuchu, as ch’in ch’inllas
kawsaqku, Pomachaq taytan reqsisqa runas
kasqa, ichaqa Pomachaq kawsayninpiqa manas ancha yanapasqachu, manas paywan
rimaqchu, manas ancha munakuyninta qoqchu.
Imaynallatapas machu Qhipukamayoqsi kay k’irikunata hampisqa, taytampa rantinta
hunt’asqa. Chaysi wakin kutiqa Pomacha yuyasqa amaña cheqnipakuqchu kasaq.
Imapaqñan kay machu taytata wasanchashayman.
Ichaqa waynaq, KUNTUR ÑAWIwan sumaq kawsasqankuta yacharusqakus.
Ñawpaqqa KUNTUR ÑAWI ancha phiñasqa kasharan mamaqochaneqman apachisqankumanta,
kunanqa kusisqas wasinpi hina tiyasharan. Ñawpaqqa inkatas valiyukushaq
apapuway Qosqoman, kutichipuway llaqtaymana. Manan kaypi yachakunichu. Manan
mikhunapas sumaqchu. Nispa. Chayraykusyá hatun kamachikuq umamanta chayamusqa.
Umalliq Guacro
runatapas tapupayankus willamuwayku: “-Imaynan
KUNTUR ÑAWI kashan? Imatan ruwashan?”- Nispa. Manasyá faltanchu huk nina qallu, tukuytas willan: “-Khaynatan,
chhaynatan chay Guacro waynawan, Pomacha sutiyoqwanmi kushka kawsashanku”-. Inka
panakamanta hatun umalliqkunaqa ninkus: “wasanchay” nispa. Chayqa awqanchismi. Kunanqa
KUNTUR ÑAWI, nuqanchistan wasanchawashanchis,nispa.
Qosqopi imaymana
rimasqankumanta yachaspapas manas KUNTUR ÑAWIq, uyanqa ni pukayanchu ni
q’elluyanchu ; chaqrankunatas qechurapunku, phamillantas wañurachinku chay
noticiata yachaspa manas mancharikunchu. Manas kasuqpas tukunchu. Iman qokuwan.
Inka runakunaqa tukuytas tapuyta qallarinku, llamaq sonqontas qhawayta qallarinku,
sonqopas q’alatas willan “wasanchaymi”
“wasanchaymi”. Chaysi Inkakuna yuyanku: Chawpi p’unchawtan Guacro runaq
ñawpaqninpi wañuchisqa kanqa. Aswantaqa chay Pomacha rikuchun. Anchhaynata
ñakárichispan, qespisunchis.Ichapas chay machu maskaypachata apayta yuyashan.
Hinaspa Guacro runaman qhawachisun reqsichisun ishkay - uyakunataqa chhaynatan muchuchina.
Wakin p’unchawqa
Inka yuyansi “-Pomachatapas wañuchisun”-nispa. Ichaqa chaymanta yuyasqaku
pampachayta, kayta nispa: Wiñaypa
wiñayninpaqmi suntur wasi, mamaqochaq chimpanpi Cerro Azulpi qhepakapunki Guacro Qhapaq hina. Maillama taytapas machukaymanta ñas
wañusharanña. “-Pomachan qhepanqa Inkaq rantinta, Pomachan qhipukamayoq hina
qhepapunqa”- nispa. Pomachata, Guacro
Qhapaqta hina churaspa, Inka, umalliqmasinkunapas iñisqaku: “Kunanqa qespirunchisña. Manañan Guacro runa
awqanchischu kanqa. Ichapaschá sichus hoq Guacrota akllasunman chayqa, kayqa aswanta
awnakuyman apayuwasunman, kay Pomachaqa, qhipu ruwayta yachanña.
Pomacha kunanqa
Guacro Qhapaqña kapun, ichaqa Pomacha waqayuranmi, unuy paratan waqayuran
chhayna millay KUNTUR ÑAWI wañusqanmanta, wakin ratuqa kusiyukushantaqsi “-kunanqa
manaña ni pipas makiyta hap’iwanqachu, munasqayta ruwayta atisaq. Aknata
yuyaspa llank’ayta qallarin.
Huk llank’aqta
waharin. Hamuy kayman …
“_Apamuy KUNTUR
ÑAWIq qhipunta, awaykunata, bayetata, washkhakunata ima, tukuy saqesqanta. Chaykunatan munanchis. Ñan pacha
chayamunña qhiputa watasunchis, Wiraqochay Inkaman willakuy chayachunña…
Aknas watan- watanña
kashan.
YUCRAJpa, qori-qolqe
pillullunpa patanpis inti sumaqta, ch’akkk nisparaq k’ancharin. Pachas illariramunña, Tayta
Intitas yupaychayta qallarin q’oñi
k’anchayrayku. Yucrajpas qhipukamayoqsi kasqa, yuyaywan kamachita ruwaspa, llaqtapi haykun
lloqsin munasqanman hina. Chay tutamantaqa manas ancha munanchu runawan
rikuchikuyta. Apu wiraqochanman willananqa sinchi hatunsi kasqa, ichaqa payqa
yuyashansi, yachansi: “_ Wiraqochayqa, allin munakuynintan, reqsikuynintan
qowanqa willasqaymantaqa”_nispa.
_YUCRAJ,
allintapunichu, ch’uyatachu yachanki? Qhipu yachaypiqa qanmanmi k’irayakamuyki, makiyta mast’arimuyki,
Qhipumanta yachaytaqa, manan anchatachu
hamut’ani_.
_“Wiraqochay,
manapunin pantashanichu. Manan mayqen Qhipukamayoqpas yachanchu hayk’aqmi,
maypin mana allin kaq qhipu paqariran, kay mana allin qhipun ismuchiran, onqochiran
llapan Tawantinsuyu qhiputa. Manañan allinchakuy kanchu onqosqa qhipukunapaqqa.
Yapamanta millay qhipumanta rimapayaway. YUCRAJ,
allinta hamut’achiway, yuyariy manan qan hina Qhipukamayoqchu kani.
“_Wiraqochay,
kamachisqaykiman hinan hunt’asaq.
Yachasqayki hina qhipuqa ashkha q’umpu-q’umpu watasqa, paykunan waqaychan imatapas kawsaymanta. Kaykunatan waqaychan:
Ayllupi hayk’a runan kawsashan? Imaynan
Urubamba yunkapi sara kuhichu karan…?
¡_ Chaytaqa llapan
yachan, Yucraj, mana mosoq willaytachu willamuwashanki.!
-“Intiq churin, thaklla kay-thaklla. Qhipuq
nisqanta mayqen Qhipukamayoqpas ñawinchayta atinmanmi, chaypas imallatapas
t’ikrayta atinmi, imaynatachá pasanman karan hina. Yapayta atin. T’ikraytapas
atinmi.
Qan niyta munashanki: Qhipukunapi manan
tukuychu cheqaq. . Hinachu? Kanmanchu llulla Qhipukuna?
_Hinan, wiraqochay.
Ichaqa tukuy Qhipukamayoqmi tariyta
atiyku willakuykunaq saphinta, huk Qhiputa hoq qhipuwan tupanachispa. Ima mana
cheqaq willakuypas allichakuyta atin…wakin kutiqa Qhipukamayoqkuna
qhawarichillaykun. Pantasqa qhipukunata, mayninpi manan allicharankuchu…Imarayku?
Aswan chaytaqa upallasaq, huch’uy
kamachinallaykin kani.
“_Allintan chaytaqa
nishanki. Qhipukuna patan atiyninchisqa samashan, amapuni pishiyachichunkuchu nitaq tapuchunkuchu: Imaynan kay? Imaraykun chay? nispa.
Ichaqa nisqayki hina, Qhipukamayoqkuna tukuyta yachayta atinkichis,
wiraqochakunataq pishita hamut’ayku …Rimallay Yucraj.
Qhipukamayoq pishita
ishkayarun. Wiraqochan as ñawapqta rimaramun, paypa willay munasqanmanta. Sonqon uhumantaraq samaparakamun: Chay tukuywanpas,
manañan ni imapas ñawapaq hinañachu. Usqhayllan yachakunqa Qhipukamayoqkuna
manañan munasqachu kanqaku, paykuna chanin willakuykuna pakasqanku rayku. Chay
mana allin ruwasqankun paykunata wañuchinman, p’ampapunman, kunantaq paykunata
ishkay uyata hina qhawarisunman. Yucraj, yachashan, qhipukamayoq masinkuna hoq
llaqtakunapi manchasqa khatatatashanku. Ni pipas yacharanchu millay qhipuq
saphinta, ichaqa yacharankun
muchuy ñak’ariy qhipupi watasqa kasharan…ichaqa sinchi tardeñan karan.
Yucraj, aswan rikch’a-rikch’a purinan karan, tayta Intita yupaychaykun añay
Inti Tayta noqa kamachiqniy. Qosqeñokunaqa hoq niraqtan yuyanku. Kay
wiraqochaqa kayta, chayta ruwayta munashan, Yucrajtaq paywan llank’ayta
munasharan. Chayraykun tukuy cheqaqta tarisqanmanta willayta munasharan… Tukuy sonqonwan Intiq
yanapakuyninta mañayukun.
_“Wiraqochay,
Qhipukamayoqkunaqa tukuy yachayniykuwan, kallpaykuwanmi Tawantinsuyu
wiraqochakunapaq llank’arayku. Wayna kashaspa q’ompuwan pukllaq hina llank’arayku
wiraqochay, chay pukllaykunapin cheqaqniykuta waqaycharayku. Manapunin ni
hayk’aqpas ni pitapas mana allintaqa ruwaraykuchu. Aswanmi Tawantinsuyota
t’ikarichirayku.
_“Ama noqamanqa
waqay ñawiwan hamuychu, Yucraj. Niwallayña iman chay millay qhipukuna kan?
_”Qhipukamayoqqa
sapa qhipu ruwasqanpin yupinta ñit’in. Huk Qhipu sapa Qhipukamayoqpa
samayninta, yuyayninta apan, sichus hoq Qhipikamayoq t’ikrarun chaypas yupi
apasqanqa manapunin chinkanchu, pishqa kutillan t’ikrakuyta atin. Ichaqa
maynillanpin huk Qhipu t’ikrasqa karan…
_”Imaraykun ninki
karan_?
_”Wiraqochay, mayqen
ancha yachayniyoq Qhipukamayoqchá , maypichá, pin yachan hayk’a unay timpuñachá
ruwaran,paqarichiran millay q’ompukunata. Kay millay q’omputan Qhipupi
churaran, hoq kaq Qhipupipas churallarantaq, chaymanta hoqkunapi, hoqkunapi…
Manan astawanqa rimaymanchu, manan hamut’awankimanchu.
_”Manan mayqen
ruk’anawan qhipu ruwasqaykitachu
yachayta munani, nitaq paqocha q’aytuwanchu, utaq algodonwanchu. Yachaniñan
millay qhipukunan kaypi, chaypi, haqaypi rikhurimushan, yapakushantaqmi.
Rikichu?
_”Millay q’ompukunan
tuyrusqa kanku, yachankutaqmi Qhipukamayoqkuna kaypi, chaypi, haqaypi
churananku. Kaypi, chaypi, haqaypi rikhurishan, unay watamantañachu hina…manan
allichayta atikunñachu. Millay pashkasqa q’ompu ñayá watarukuranña hoqkunapi,
nisqay hina, ñawpaqqa maynillanpin allichakuq. Kunantaqmi, tukuy qhipu millay
q’ompuyoq kanku.
_”Imatataq kay
millay q’ompukunari niyta munan?
_”Wiraqochay, manan
imatapas ninchu. Huk qhipu millay q’ompuyoqqa willakun panta-pantata, pantasqata,
chay q’ompukuna kaypi, chaypi, haqaypi kashan, qhipu tukurapun q’aytu madejallaman mana imata rimarispa
kashan…onqoy, ñakay qhiputa hap’irapun.
_¿Imatan
Qhipukamayoqkuna kay millay q’ompukunaq
onqoynin, ñakaynin tukukunanpaq ruwayta atinku?
_”Wiraqochay,
manañan imatapas ruwayta atikunchu. Tawantinsuyoq tukuy qhipunkuna, manañan
astawan valipunchu. Tawantinsuyo siminta, rimayninkunata, yuyayninta ima
chinkachipun. Tukuy qhipukunatan kanapuna, ruphachipuna, hoq mosoqkunata
qallarina…
_”Imatan niyta
munanki…?
Wiraqochaq uyan
lluyta p’akirukusqa, manaña ñawpaq hina cheqnikuytachu qhawarichimuran. Manan
Qhipukamayoqpa willasqanta tukuytachu hamut’aran, ichaqa, ch’uyatan willaran. Inkakunaq Tawantinsuyun
pishipasqañan kasharan chúya willakuykunamanta, kunankama allin willakuymi
ñawpaqman purichisqa; manañan llalliq wamink’akunamanta willakuy kasqachu,
manañan llaqtakuna paykunaman achhuyachisqankumanta willay kanñachu.
Manañan mosoq cosechamanta
yachakunchu. Hayk’a runachá wañuran?
Manañan yachakunchu. Hayk’a runan kay qhepa watakunapi paqarimuran? Manañan
yachakunchu. Ch’uya rimaypiqa inkakunaq chaki-makinkun, yuyayninkun, kallpankun,
manaña kapunchu. Ch’usaqyapunñan.Akakallaw…
Yucraj, wiraqochanpa uyanpi hamut’ayta qhawaykun.
Tukuy yuyasqan aswanta lloqsimuyta qallarin. Manaña waqay-waqaychu rimamun,
wiraqochanta rimapayashan aswan ch’uyataña.
_”Kunanmi ichaqa,
wiraqochay. Mana qhipuntin, pakaq Qhipukamayoqkunantin Tawantinsuyoqa aswanta
t’ikrayta atin mana ñawpaq atisqanta. Qosqo llaqta p’akisqaña kashan. Kaymanta
yacharuspachá chaninchanqaku. Ichaqa kunan, wiraqochay, q’alanasqa ch’uru hinan
kashanku… Mana Qhipukamayoqpa yanapayninwanqa, Inka manan chanin, cheqaq ruwayta atinmanchu, sichus qan ñawpaqta wasaparunki
chayqa.
Wiraqochanpa
asirikuynin reqsichimun Yucrajman llallisqanta, atipasqanta. Qhepa
unaychallamanchá yanapaqninkunata mink’arikuspa, Qosqota wasaparamunqa Inkaman
tukurunanpaq. Chhayna pasaruqtinqa, Yucraj
mosoq Inkaq corten nisqapi ñawpaqpin kayta atinman. Akna Huascarpa
rantinta Atahuallpa mosoq inka hina, qallarichinman mosoq mit’ata Tawantinsuyo
imperioq kawsayninpi, Yucraktaq Qhipukamayoq hina, tukuy imaymanata mana
qonqaspa churanman qhepa wiñaykunapaq.
Huk yuyaylla llakipachin Yucrajta. ¿Pin.
Imaraykun millay qompukunata paqarichiran?
Cerro Azul suntur
wasipi huk machu wañuy-wañuy patapiña Qhapaq Guacro, mamaqochaq patanmanta inti
haykuyta sumaqta qhawashaq. Pishi cheqchiriywan, kusikuywan willakuyta uyarisqa
ankallikuy tukusqa Huascar watuchasqa
qhepapusqa, wawqen Atahuallpataq, mosoq inka hina akllasqa kasqa. Inti taytaq
wawankunaq atiynin, munaynin p’akikuyta qallarisqa. Guacro Qhapaq, yacharan huk awqanakuymi apamun hoq
awqanakuykunata chaywantaq inkakunaq atiynin tukukapusharan. Llapa runan p’uchukay pachaq chayamusqanta rikuqku Tawantinsuyoq tukukapuyninta. ¿Nirankutaq
Viraqochas kutiramun tukuy ñakayta muchuchinanpaq? nispa Guacro Qhapaq, ñawpaq timpupi wayna Pomacha karan, paymi chaninta niran: “_
ima aynin mana kutichina, inkakunatan saruchasaq llaqtay khatatachisqanku rayku
”_nispa, ancha llakisqan kasharan chay Viraqochakuna mana chaskisqan rayku,
paykunaq chayamuyninqa cheqaq allin ruwasqantan qhawarichinman karan. Tukuy sonqonwanmi KUNTUR ÑAWIta yuyariran, millay q’ompukunatapas,
kaytaqa manapuniyá ni hayk’aqpas
ruwananchu karan.
Guacro Qhapaq, ima
munay muyuriqninta qhawarispa, thaklla kusisqa, uyanpas pishita cheqchirispa
wañuynin chayamunanta suyakusharan.