Qhipukamyoq (versión quechua, variante Qosqo-Qollaw (Cusco-Puno) penta vocálica)

QHIPUKAMAYOQ

Casavilca orqo patamantaraq Pomacha qhawamushan ima munay muyuriqninta. Mamaqochatapas  weqe ñawinwan as asllata qhawarimun. Sapallantaq ch’inpi tarinkun chayqa waqaylla waqaykushan. Pomachaqa, Maillamaq churinmi karqan, guacrokunamantaqa qhepa kaq kuraka karan. Guacroqa, awqay sonqo llaqtan karan mamaqochaneqpi, paykunan  uma mat’inkuta qhasqonkuta ñawpaqman hurqospa puriqku, manayá saruchachikurankuchu chay Qosqomanta hamuq runawan, kaykunan inka nisqa karanku  Intiq wawankuna hina. Unay ñawpaq watakuna ñas “paqtataq” lloq’eman pañaman allin churasqaña kasqaku, chay rayku guacrokunaqa qespisqañan kanchis niqku.

Pishimanta pishimanta qhepa watakunataña, inakuna aswanta mirasqaku armachakusqakutaq allinta. Ruwasqankuta allinta mat’ipaqku, watamanta watamantataq mashkasqankuta ayparanku. Qaqay qaqa Canchari, fortaleza nisqa urmaykuqtin, Cancharin guacro llaqtapaq chaki maki k’ancharichiqnin karan, Qosqo atiyniyoq wamink’aq sutintaqa Pomacha manapunis yuyariyta munaqchu. Kay wamink’aq kamachinkuna  Mamaqochaq chimpanpi Cerro Azulpa  suntur wasinta   wasinkuta hina hap’ipusqaku. Guacro llaqtaq apunkunapas k’umuykurankuchá Intiman, Intiq wawanmanpas.

Inkakunaqa yupaychaywanmi Maillama taytantaqa qhawariranku, ichaqa Pomacha tuta púnchaw yuyaymanaran –“imaynan guacro llaqta Qosqo Wiraqochaq chakinman churakunman”_ nispa. Pomacha manapunin iñiiyta atiranchu chay ñawpaq killakunallan taytanqa tukuy yunkata kamachiran, makinpin, chakinpin tukuy sumaq ruruq hallp’a, runa, uywapas  kasharan. Pomacha, chunka ishkay watallayoqraq ichaqa awqanakuyta yuyaranña, Qosqo inkakunaq kamarisqan Tawantinsuyota saruchasqata, p’akisqata rikuyta munaran. K’ancharishaq intiq ñawpaqninpi, tutapi ch’askakunaq ñawpaqninpin niran noqa tukusaqpunin, llallichisaqpunin chay inka runakunata. Kay rimasqan aswan chanin qhawarichinanpaqmi rumi-rumi ruphaypi q’ochakuq  qalaywata hap’ispa huk k’utuyllawan umanta qhasururan, chaymantataq yawarminta ukyaykuran. Pomachaqa, hallp’a-hallp’api, mamaqochaneq rumi-rumipi, Cerro Azulpa qayllanpi pukllayta yachaq, yuyayninpas kawsashaq, chaki-makinpas kallpasapa. Inkataqa qhawashan qalaywata hina mana umayuqta, mana umalliqniyuqta. Hinan sapallan, cheqchirin.

KUNTUR ÑAWI, yachayniyoq sumaq runa karan, kay Qhipukamayoqtan inka kamachimusqa: -“Puriy yupamuy, chaninchamuy guacrokunaq kaqninkuna chashkisqanchista, qechusqanchista. KUNTUR ÑAWI, ancha phiñasqa kasharan kay kamachiywan. Kay qhipukamayoqtaqa, yachaywasi hamawt’akuna, Qosqo llaqta runapas ancha reqsikuywan munakuywansi rikuqku, chay mosoq ruwayta hunt’aspas hump’ipakuspa hawan uhunta kawsashaq chay guacro ñit’i uyakunaq qayllanpi. KUNTUR ÑAWI, manas guacrokunata intindiqchu, ch’unchu saqra runas karanku. Kaykunaqa añaychasqan inkakunapaq kananku, inkakunan, kay ima sumaq ruruq yunkaman wiñaypaq thak kawsayta apamushanku, hamuq watakunapaq sumaq chanin kamachiykunatapas Ichaqa manan, Guacrokunaq sonqonkun yawarta waqasharan awqanakuyman chayay atiytaraq, ichaqa kay hina kawsayta usqhaylla ¡paqtataq! nisqaku. Ayakunata, ch’unchul hawapi aysakushaqta, hatunman huch’uyman qhawachiqku, chay hinata ruwaspa, chay hinata qhawachispa usqhaylla chay millay kawsayta pishiyachisqaku. KUNTUR ÑAWI, manan kayta, haqayta ruwasaq niqchu, manan. Mamaqochaneqpi tiyaqkunaqa phiña uyakunas kaqku, k’apka-k’apkata castellanotapas rimaqku. KUNTUR ÑAWI niq imaynan kaykuna khayna millay climata, p’osqo-p’osqo mamaqocha unupas, challwaman asnashan. Imaynan chaykunata aguantanku.

Huk tuta mamaqochaneqpi, KUNTUR ÑAWI, tukurusharanña qhipukunaq q’ompunta, chay qhipupi  tukuyta willakusharan llikllakuna, awaykuna wiraqocha Guacroq hatun sunturwasinpi tarisqankumanta. Qhipu, as hatun  wachu-wachu q’ompuyoq, niraq niraq kulur, allwiypi huñusqa, chaytan Qhipukamayoqlla reqsiyta, qhawayta atiq, hayk’a away, hayk’a manta, hayk’a lliklla tarikun, imaynan kashan allinchu pishi allinchu icha mana alllinchu. Musoqchu? Mawk’achu? Pukachu? Q’omerchu. Yanachu? Yuraqchu? Maymantan chay awaykuna? Chay away llaqta runaqchu icha inka taytakunaqchu? Maypachachus qhepa kaq qhiputa yupayta tukurun, Qosqoman aparachimuq, usqhaychallas chaskikuna aparuqku, chaskikuna orqon q’asanta kuntur hina usqhaylla maymanpas chayaruqku. Tukuy Tawantinsuyo ñankunata reqsiqku, puriqkutaq. KUNTUR ÑAWI, qhiputa hoq qhipukamayoqpa makinman apachiran, haqay  ancha munasqan, wayllusqan Qosqo llaqtaman. Yaqaña qhepa kaq q’omputa  qhipuyta tukurushaqtin, KUNTUR ÑAWIQ tiyasqan wasiman kamachi PICSI, haykurusqa, paytas mink’akusqa mikhuna mashkamunanpaq. Munakuywansi suyashan ichachu: Ch’arki, kachichasqa aychachata aparamuwanman, amisqañas kasharan p’unchaw-p’unchaw challwa- uchuyoq, challwalla-uchuyoq  mikhunawan.

_”Wiraqochay, muspha-musphatan qhawaykushayki”_nispa PICSI, ancha yupaychaywan achhuykuspa ñawpaqninpi mast’aykuran watarusqa unkhuñata. KUNTUR ÑAWITAQ sumaqta kusirikuran ichapaschá PICSI aswan sumaq mishk’i mikhunata tarinman karan, nispa. Ñan ñut’u tulluyoq challwa amiruwanña. PICSITA, cheqchiriynin kusirichiran.

Qhipukamayoqpa uyanta, ñawinta  kusisqata qhawaykuspa, PICSI, allillamanta rimayta qallarimun.

 _”Wiraqochay, yachankichu, huk  guacro waynan yachayniykikunata yachayta, reqsiyta munan”_ nispa.

KUNTUR ÑAWI, simi huntáta papata uchú kutantinta mikhusharan, chaymi uyallanta, ñawillanta kuyurichiran, rimamullay uyarishaykin  niq hina, chhaynatan PICSI hamut’aran.

_” POMACHAn chay wayna, Maillamaq churin. Niwanmi qan hina kaytas munan, Qhipukamayoq kaytas munan”_.

KUNTUR ÑAWI muyukachachin ñawinta. Yupaychasqa kasharqan guacro waynaq yachay munasqanwan, kay waynapas ch’uya rimaypiqa pay kikin karan munayniyoq atiyniyoq. KUNTUR ÑAWI, manan thakchu kasharan chay atiyninwan, munayninwanpas, wakin hatun panakakunapi tiyaqkuna hina yuyaran tukuy guacrokuna, hoq awqa llaqtakunapas sullk’antin kuraqnintinmi wañuchisqan kananku.

Ichaqa umalliq panaka kawsayta hoq niraqta rikuran, kay timpupitaq kasharan thak kawsayta mashkaspa, chhaynata ruwaspa guacrokunta yachachiyta munaranku amayá inkakunata atiyniyoqta hinachu qhawana aswan inkakunata qhawarina allin waqaychaqkunata hina , Inkatapas hatun taytata hina…

Ichaqa qhipukamayoq kayqa …ancha sasan karqan. Qhipukamayoqkunan willayta apaqku imaymanamanta kay willaykunawantaqmi Tawantinsuyuta kallpachaqku, ñawpaqman purichiqku hinantinpi reqsisqa kananpaq. Qhipukuna raykun, inkakunaqa wakin culturakunatapas wichaymantaraq qhawariranku. Qhipukamayoqmi reqsichiq: awqallikuymanta, ch’akiy uhumanta, yarqay-muchuy uhumanta, ch’usaymanta, qolqakunapi mikhuy waqaychasqankumanta, tarpuy-cosechamantapas…kay llapan willaykunatan qhipupi waqaychakuq, chay qhiputataq mayqen qhipukamayoqpas ñawinchayta atiq. Sichus mana qhipukamayoqchu kanki chayqa manan chay yachaykuna reqsiyta atipasunmanchu. KUNTUR ÑAWI, yuyarichiwaranchis huk qhipupi qhipuchasqa kasqa ñawpa llaqtakunaq khuyay wanusqan,  kay wañuymantas pallar rurupi qhawayta yachaqku, pallarpas imaymanatas qhawachiq ichaqa manasyá ch’uyata, cheqaqta  qhipu hinachu. KUNTUR ÑAWI, inkata qhawarichiran  ch’uya yachayniyoqta hina. Inkas kamachimusqa amapuni ni pipas ima yachayta pakaychischu, inkakunalla yachaykunataqa waqaychachun nispa.

Ichaqa chay uhupi  ima ruwaypas ancha sasa  karan. KUNTUR ÑAWIQ timpunpiqa manan  karankuchu hatun yuyayniyoq, yachayniyoq runa qhipukamayoq kay yachay munaq, wakin lloqsimuranku qhipukamayoq kayta munani nispa ichaqa t’aqasqa kapuranku manan yuyayninku hunt’asqachu karan, chay runa ñak’ay hamaut’a kayta, willaq umu kayta atiran. Qhipukamayoq kayqa ancha sasa, yuyayniyoqpaq, kallpayoqpaq, yachayniyoqpaqmi karan.

 KUNTUR ÑAWI,   makinwan siminta picharikuspa niran: -Ah PICSI, manan mañakuyniykita qoyta atiykichu. Manan. Qosqotaraq  tapusaq, Manamá  qanpaqhinachu. Mañakuyniyki hinaqa maman ni hayk’aqpas karanchu, aswanraq qan  atiyniyoq wayna kanki.

“_Wiraqochay nisqaykiqa chaninmi_” Ichaqa sichus guacro wayna qhipukamayoqman tukurunqa chayqa personayki  Qosqo llaqtaykiman kutipuyta atiwaq.

KUNTUR ÑAWIQ, ñawinqa kusikuymanta ch’aska hinaraq k’anchayta qallarimun. Sichus kay wayna; yuyaysapa, makinpas ch’iti imaymana ruway yachaq, yupay yachaq  chayqa, ichapaschá  kay guacro wayna,  mamaqochaneqpi  sasa, khuyay, wikch’usqa  kawsayninta allichanman. Inkaq runan hinaqa, wak yanapaykunatapas munakuynin kallpachananpaq  qoyta atinmanmi. Ichaqa yuyasharantaqmi, manan tukuy yachasqaytachu payman yacachisaq. Manan. Chay hinaqa Qosqo runata atiparunmanpaschá. Watapi llank’asqa willakuyta, hayk’a challwa Yunkapi mikhusqankumanta  Qosqoman apachichun. Wakin ruwanaqa wamink’akunaq, Tukuyrikuqkunaq makillanpi qhepanman. AAAAAAAAAAQQQUII

Picsi, -“Imaynataq chay guacro waynari? Sonqoykiq nisqanman hina ichachu llullakushan  kusisqan kashani qankunaq kaypi kasqaykichiswan”.nispa?

Wiraqochay: Ñawinmi cheqnipakuytan thoqamushan, simintaq cheqchirimushan. Ichaqa huk p’unchawchá kanqa guacrokunaq wiraqochan, inkaq yupaychasqa siminman hina. Chaninchanqapunichá  kunanmanta paywan rimasqaykita.

KUNTUR ÑAWI, pampata qhawaspa yuyaymanashan. Manan ancha willakuykuna kanchu  pipas mana Qosqo runa kaq, manan yachanchu qhipu qhawayta, ñawinchayta.

Chanin rimaypin  Maillama, churintin  nobleza nisqa uhupi chaskisqa kasqaku, chay rayku, sichus waynata arí ninqa chayqa manan ima pantaypichu kanman. Wayna, PICSI hina  ancha yuyaysapataq karan chayqa, icha huk watapi utaq ishkay watapi ruwananta allintañan ruwanman. Inkakunapaq cheqnikuynintapas  manan ni hayk’aqpas rimariranchu chayqa, aman llakikunachu: guacrokunaqa yachaqkun  manan imatapas Intiq wawankuna contrataqa ruwayta atinkumanchu.

“_Nimuy chay waynata, paqarin tutallamanta noqawan rimaq hamuchun”_. Uchu ruruta aqtumuspa rimayta tukuran.

Pomacha allin yachaq wayna karan. Q’ompu watay yachasqan allinpunin karan, usqhaylla reqsiran mayqenmi mosoq qhipu, mayqentaqmi ñawpa qhipu, hinallataq reqsiruran mayqenmi kawsaymanta, mayqentaqmi imamantapas riman chayta. KUNTUR ÑAWI, paywan ancha kusisqa kasharan, manañan llakllapakusharanchu, aswanmi taytanpas kanman hinaraq karan. Ñawpaq kutikunaqa ishkayasharan, llakllapakusharan ima, tukuy yachayninkunatan yachachiyta qallariran. Ch’uya rimaypiqa qhipukamayoq kaynintan yachachisharan. Ichapas chay yachaykunataqa manan Inka, manan Willaq umupas reqsirankuchu. KUNTUR ÑAWI, ñan machuyasharanña.

Pomacha sonqon uhupi yuyasqa: “_wasachay  hunt’asqa kananpaq aswanta achhupayasaq, llaqtaypi reqsisqa inkakunaman, allinta imamantapas yachanaypaq. Manañataq wamink’akunawan,  hoq kushkachaqkunawanpas rimayta atinichu chayqa_”nispa, aswantapunin achhuykuran huk llamp’u  sonqo runaman, paypas karan qhipukamayoq. Ichaqa sonqollanpi yuyaran: “-Imaraykun kay runa p’unchaw-p’unchaw warmi hina q’ompullata qhipushan”_nispa. Ichaqa qhawarantaqmi Qosqo runaqa aswantan yupaycharan KUNTUR ÑAWIta, manan wamink’akunatachu. Wamink’apas, waykuq warmikunapas KUNTUR ÑAWImanmi imatapas willashaqkupuni. KUNTUR ÑAWI,  qhipu ruwasqantapas usqhaylla Qosqoman aparachiq, Qosqo llaqtapin, Intiq churinkunaqa, tiyaranku

Pomacha, wakin kawsayta manan hamut’aranchu, paymi ch’uyancharan qhipukamayoqpa atiyninqa, manan  guacro runaq atiynin hinachu karan, runa hinapas, apu hinapas aswan chaninmi rikhuriran, manan arma nisqaq kallpanwanchu churapunakuran nitaq hoq pacha runakunaq yanapayninwanpas.

Aknatan Pomachaqa, wasipi llank’aq runata valikuran:”_ ama hina kaychu, pusaruway KUNTUR ÑAWIQ  ñawpaqninman. Qhipukamayoq kay munasqayta reqchinaypas, icha KUNTUR ÑAWI, noqata munawanman. Chaymanta wakin runa mana allintapaschá nuqamanta yuyashanku”_nispa. Pomacha, Tukuyrikuqta, wamink’akunata manchapakusharan. Pomacha yachasharanña Inkakuna, t’aqa-t’aqa kawsasqankumanta. Chaymanta, huk runa hoq runaq llank’asqanmanta manan  rimayta atiqchu.

 Picsi,  KUNTUR ÑAWIQ nisqanta willaran.Pomachataq ancha kusikuywan chashkiran. Chhaynaqa Pomacha haykuran qhipukamayoq yachakuq hina, kaytan guacro runamasinkuna mana kusikuywanchu qhawariranku: Imaynachá…? Imaraykuchá…? Atakaw…?

Pomacha, Maillamaq churin kasqan rayku  llaqtanpi ancha reqsisqa karan. Llaqtanpaq Pomacha  cheqnisqa kasharan, guacrokunaqa, niranku away yachayqa warmillapaqmi kamasqa. P’enqaqku, asipayaqku qhipukamayoqkunata. Hamuq watakunaman imamanchá tukupunqa, imamanchá tíkrakapunqa wiraqocha qhapaq guacro kay. Ichapaschá  warmiman qhipu awaq tukurapunqa, t’ikrarapunqa. Aswan allinmi kanman karan Pomacha, Cerro Azul rumi-rumillapi phawakachashanman karan, allin kawsay chawpipi. Pishi-pishimantaqa timpuwan paymanta qonqarapurankun.  

Ichaqa, millay qhawapayasqanku, qonqasqanku  rayku, Pomacha, ima munasqanta tariyta atiran Ni pipas inka runanmanta, nitaq Tukuyrikuqpas niranchu: “-Imaraykun kay Maillamaq churin qhipukamayoq kananpaq yachayta munan”_nispa. Manan. Aswanmi niqku qhepamanqa thak kaypin kawsasunchis. Chaymi, allillamanta, thak kaypi Pomacha qhipukunaq imaymana nisqanta yacharan; KUNTUR ÑAWITAQ munakuywan tukuy yachayninkunata mast’ariran, payqa, allinta ch’uyata reqsisqa qhipumantaqa.

“_Chay ishkay qhiputa huñuy. Allinmi, ancha allinmi. Kunanqa, qhepa kaq q’aytuta qhipuy, ichaqa qhipuchasqayki qan laruman qhawachun. ¿Imatan riparashanki? Manan imatapas, kusa. Kunan kikillanta ruway, ichaqa qhipuchasqayki  ama qan larumanchu qhawachun. ¡Ah huk tuyru! ¿Imatan nisunki? ¿ Ishkay wachu mana qhipuyoq? ¿Imapaqchá kanman? Ruway qhipukunaq nisqanta…ja, ja, ja nisparaq asiykushan!!! Hinan, chhaynata qhipuspan: Hayk’a wawayoqmi ñawpaq Inka karan, chayta yachanki. Ashkha wawayoqmi ninkichu? Icha manachu!! Allinta qhiputa qhawaykuy, chaypi campucha q’alalla kashan riki…? Qhipu reqsichisunki yaqa huk watallapin chay erqechakuna wañuranku, ja, ja, ja!!! Chay kawsaymantaqa ama aswanta rimasunchu wayna…”

Mayninpiqa Pomacha manan iñiqchu tukuy imaymana qhipukunaq nisqanpi. Ancha kusikuywanmi, usqhaylla yacharan Inkakunaq tukuy kawsayninmanta, aswantaraq kikin Intiq churinkunamantapas. Sonqon uhupin yuyaq maypachachus wasachaynin tukurukuqtinqa, machu KUNTUR ÑAWIta, ninmanmi kaqninkunata, hallp’ankunta, warminkuntapas hap’ikapullay. As asmanta machuta anchata munakusqa, ñawpaq kutikunaqa machupas llaklla-llakllas kaq, mat’intapas q’esti-q’estitas churaq, qhepa timpumantaqsi sumaq hatun sonqoyoqman tukupusqa, Pomachaq yachayninkunawansi kusisqa, kasharan, kikin waynapas kay yachayninkunawanqa simipas hanllaraqsiyá qhepakuq. Guacro runakunaqa manas ancha wawankunawanqa rimanakuqkuchu, as ch’in ch’inllas kawsaqku,  Pomachaq taytan reqsisqa runas kasqa, ichaqa Pomachaq kawsayninpiqa manas ancha yanapasqachu, manas paywan rimaqchu, manas ancha munakuyninta  qoqchu. Imaynallatapas machu Qhipukamayoqsi kay k’irikunata hampisqa, taytampa rantinta hunt’asqa. Chaysi wakin kutiqa Pomacha yuyasqa amaña cheqnipakuqchu kasaq. Imapaqñan kay machu taytata wasanchashayman.

Ichaqa waynaq,  KUNTUR ÑAWIwan sumaq kawsasqankuta yacharusqakus. Ñawpaqqa KUNTUR ÑAWI ancha phiñasqa kasharan mamaqochaneqman apachisqankumanta, kunanqa kusisqas wasinpi hina tiyasharan. Ñawpaqqa inkatas valiyukushaq apapuway Qosqoman, kutichipuway llaqtaymana. Manan kaypi yachakunichu. Manan mikhunapas sumaqchu. Nispa. Chayraykusyá hatun kamachikuq umamanta chayamusqa.

Umalliq Guacro runatapas  tapupayankus willamuwayku: “-Imaynan KUNTUR ÑAWI kashan? Imatan ruwashan?”- Nispa. Manasyá  faltanchu huk nina qallu, tukuytas willan: “-Khaynatan, chhaynatan chay Guacro waynawan, Pomacha sutiyoqwanmi kushka kawsashanku”-. Inka panakamanta hatun umalliqkunaqa ninkus: “wasanchay” nispa. Chayqa awqanchismi. Kunanqa KUNTUR ÑAWI, nuqanchistan wasanchawashanchis,nispa.

Qosqopi imaymana rimasqankumanta yachaspapas manas KUNTUR ÑAWIq, uyanqa ni pukayanchu ni q’elluyanchu ; chaqrankunatas qechurapunku, phamillantas wañurachinku chay noticiata yachaspa manas mancharikunchu. Manas kasuqpas tukunchu. Iman qokuwan. Inka runakunaqa tukuytas tapuyta qallarinku, llamaq sonqontas qhawayta qallarinku, sonqopas q’alatas willan “wasanchaymi”  “wasanchaymi”. Chaysi Inkakuna yuyanku: Chawpi p’unchawtan Guacro runaq ñawpaqninpi wañuchisqa kanqa. Aswantaqa chay Pomacha rikuchun. Anchhaynata ñakárichispan, qespisunchis.Ichapas chay machu maskaypachata apayta yuyashan. Hinaspa Guacro runaman qhawachisun reqsichisun ishkay - uyakunataqa  chhaynatan muchuchina.

Wakin p’unchawqa Inka yuyansi “-Pomachatapas wañuchisun”-nispa. Ichaqa chaymanta yuyasqaku pampachayta, kayta  nispa: Wiñaypa wiñayninpaqmi suntur wasi, mamaqochaq chimpanpi Cerro Azulpi qhepakapunki  Guacro Qhapaq hina.  Maillama taytapas machukaymanta ñas wañusharanña. “-Pomachan qhepanqa Inkaq rantinta, Pomachan qhipukamayoq hina qhepapunqa”- nispa.  Pomachata, Guacro Qhapaqta hina churaspa, Inka, umalliqmasinkunapas iñisqaku: “Kunanqa  qespirunchisña. Manañan Guacro runa awqanchischu kanqa. Ichapaschá sichus hoq Guacrota akllasunman chayqa, kayqa aswanta awnakuyman apayuwasunman, kay Pomachaqa, qhipu ruwayta yachanña.

Pomacha kunanqa Guacro Qhapaqña kapun, ichaqa Pomacha waqayuranmi, unuy paratan waqayuran chhayna millay KUNTUR ÑAWI wañusqanmanta, wakin ratuqa kusiyukushantaqsi “-kunanqa manaña ni pipas makiyta hap’iwanqachu, munasqayta ruwayta atisaq. Aknata yuyaspa llank’ayta qallarin.

Huk llank’aqta waharin. Hamuy kayman …

“_Apamuy KUNTUR ÑAWIq qhipunta, awaykunata, bayetata, washkhakunata ima, tukuy  saqesqanta. Chaykunatan munanchis. Ñan pacha chayamunña qhiputa watasunchis, Wiraqochay Inkaman willakuy chayachunña…

Aknas watan- watanña kashan.

YUCRAJpa, qori-qolqe pillullunpa  patanpis  inti sumaqta, ch’akkk nisparaq  k’ancharin. Pachas illariramunña, Tayta Intitas yupaychayta qallarin  q’oñi k’anchayrayku. Yucrajpas qhipukamayoqsi kasqa,  yuyaywan kamachita ruwaspa, llaqtapi haykun lloqsin munasqanman hina. Chay tutamantaqa manas ancha munanchu runawan rikuchikuyta. Apu wiraqochanman willananqa sinchi hatunsi kasqa, ichaqa payqa yuyashansi, yachansi: “_ Wiraqochayqa, allin munakuynintan, reqsikuynintan qowanqa willasqaymantaqa”_nispa.

_YUCRAJ, allintapunichu, ch’uyatachu yachanki? Qhipu yachaypiqa qanmanmi  k’irayakamuyki, makiyta mast’arimuyki, Qhipumanta yachaytaqa, manan anchatachu  hamut’ani_.

_“Wiraqochay, manapunin pantashanichu. Manan mayqen Qhipukamayoqpas yachanchu hayk’aqmi, maypin mana allin kaq qhipu paqariran, kay mana allin qhipun ismuchiran, onqochiran llapan Tawantinsuyu qhiputa. Manañan allinchakuy kanchu onqosqa qhipukunapaqqa.

Yapamanta  millay qhipumanta rimapayaway. YUCRAJ, allinta hamut’achiway, yuyariy manan qan hina Qhipukamayoqchu kani.

“_Wiraqochay, kamachisqaykiman hinan  hunt’asaq. Yachasqayki hina qhipuqa ashkha q’umpu-q’umpu watasqa, paykunan waqaychan  imatapas kawsaymanta. Kaykunatan waqaychan: Ayllupi  hayk’a runan kawsashan? Imaynan Urubamba yunkapi sara kuhichu karan…?

¡_ Chaytaqa llapan yachan, Yucraj, mana mosoq willaytachu willamuwashanki.!

-“Intiq churin, thaklla kay-thaklla. Qhipuq nisqanta mayqen Qhipukamayoqpas ñawinchayta atinmanmi, chaypas imallatapas t’ikrayta atinmi, imaynatachá pasanman karan hina. Yapayta atin. T’ikraytapas atinmi.

Qan niyta munashanki: Qhipukunapi manan tukuychu cheqaq. . Hinachu?  Kanmanchu llulla Qhipukuna?  

_Hinan, wiraqochay. Ichaqa tukuy Qhipukamayoqmi  tariyta atiyku willakuykunaq saphinta, huk Qhiputa hoq qhipuwan tupanachispa. Ima mana cheqaq willakuypas allichakuyta atin…wakin kutiqa Qhipukamayoqkuna qhawarichillaykun. Pantasqa qhipukunata, mayninpi manan allicharankuchu…Imarayku? Aswan chaytaqa upallasaq,  huch’uy kamachinallaykin kani.

“_Allintan chaytaqa nishanki. Qhipukuna patan atiyninchisqa samashan, amapuni  pishiyachichunkuchu nitaq  tapuchunkuchu: Imaynan kay? Imaraykun chay? nispa. Ichaqa nisqayki hina, Qhipukamayoqkuna tukuyta yachayta atinkichis, wiraqochakunataq pishita hamut’ayku …Rimallay  Yucraj.

Qhipukamayoq pishita ishkayarun. Wiraqochan as ñawapqta rimaramun, paypa willay munasqanmanta. Sonqon  uhumantaraq samaparakamun: Chay tukuywanpas, manañan ni imapas ñawapaq hinañachu. Usqhayllan yachakunqa Qhipukamayoqkuna manañan munasqachu kanqaku,  paykuna  chanin willakuykuna pakasqanku rayku. Chay mana allin ruwasqankun paykunata wañuchinman, p’ampapunman, kunantaq paykunata ishkay uyata hina qhawarisunman. Yucraj, yachashan, qhipukamayoq masinkuna hoq llaqtakunapi manchasqa khatatatashanku. Ni pipas yacharanchu  millay qhipuq  saphinta, ichaqa yacharankun  muchuy ñak’ariy qhipupi watasqa kasharan…ichaqa sinchi tardeñan karan. Yucraj, aswan rikch’a-rikch’a purinan karan, tayta Intita yupaychaykun añay Inti Tayta noqa kamachiqniy. Qosqeñokunaqa hoq niraqtan yuyanku. Kay wiraqochaqa kayta, chayta ruwayta munashan, Yucrajtaq paywan llank’ayta munasharan. Chayraykun tukuy cheqaqta tarisqanmanta  willayta munasharan… Tukuy sonqonwan Intiq yanapakuyninta mañayukun.

_“Wiraqochay, Qhipukamayoqkunaqa tukuy yachayniykuwan, kallpaykuwanmi Tawantinsuyu wiraqochakunapaq llank’arayku. Wayna kashaspa q’ompuwan pukllaq hina llank’arayku wiraqochay, chay pukllaykunapin cheqaqniykuta waqaycharayku. Manapunin ni hayk’aqpas ni pitapas mana allintaqa ruwaraykuchu. Aswanmi Tawantinsuyota t’ikarichirayku.

_“Ama noqamanqa waqay ñawiwan hamuychu, Yucraj. Niwallayña iman chay millay qhipukuna kan?

_”Qhipukamayoqqa sapa qhipu ruwasqanpin yupinta ñit’in. Huk Qhipu sapa Qhipukamayoqpa samayninta, yuyayninta apan, sichus hoq Qhipikamayoq t’ikrarun chaypas yupi apasqanqa manapunin chinkanchu, pishqa kutillan t’ikrakuyta atin. Ichaqa maynillanpin huk Qhipu t’ikrasqa karan…

_”Imaraykun ninki karan_?

_”Wiraqochay, mayqen ancha yachayniyoq Qhipukamayoqchá , maypichá, pin yachan hayk’a unay timpuñachá ruwaran,paqarichiran millay q’ompukunata. Kay millay q’omputan Qhipupi churaran, hoq kaq Qhipupipas churallarantaq, chaymanta hoqkunapi, hoqkunapi… Manan astawanqa rimaymanchu, manan hamut’awankimanchu.

_”Manan mayqen ruk’anawan qhipu  ruwasqaykitachu yachayta munani, nitaq paqocha q’aytuwanchu, utaq algodonwanchu. Yachaniñan millay qhipukunan kaypi, chaypi, haqaypi rikhurimushan, yapakushantaqmi. Rikichu?

_”Millay q’ompukunan tuyrusqa kanku, yachankutaqmi Qhipukamayoqkuna kaypi, chaypi, haqaypi churananku. Kaypi, chaypi, haqaypi rikhurishan, unay watamantañachu hina…manan allichayta atikunñachu. Millay pashkasqa q’ompu ñayá watarukuranña hoqkunapi, nisqay hina, ñawpaqqa maynillanpin allichakuq. Kunantaqmi, tukuy qhipu millay q’ompuyoq kanku.

_”Imatataq kay millay q’ompukunari niyta munan?

_”Wiraqochay, manan imatapas ninchu. Huk qhipu millay q’ompuyoqqa willakun panta-pantata, pantasqata, chay q’ompukuna kaypi, chaypi, haqaypi kashan,  qhipu tukurapun q’aytu  madejallaman mana imata rimarispa kashan…onqoy, ñakay  qhiputa hap’irapun.

_¿Imatan Qhipukamayoqkuna kay millay q’ompukunaq  onqoynin, ñakaynin tukukunanpaq ruwayta atinku?

_”Wiraqochay, manañan imatapas ruwayta atikunchu. Tawantinsuyoq tukuy qhipunkuna, manañan astawan valipunchu. Tawantinsuyo siminta, rimayninkunata, yuyayninta ima chinkachipun. Tukuy qhipukunatan kanapuna, ruphachipuna, hoq mosoqkunata qallarina…

_”Imatan niyta munanki…?

Wiraqochaq uyan lluyta p’akirukusqa, manaña ñawpaq hina cheqnikuytachu qhawarichimuran. Manan Qhipukamayoqpa willasqanta tukuytachu hamut’aran, ichaqa,  ch’uyatan  willaran. Inkakunaq Tawantinsuyun pishipasqañan kasharan chúya willakuykunamanta, kunankama allin willakuymi ñawpaqman purichisqa; manañan llalliq wamink’akunamanta willakuy kasqachu, manañan llaqtakuna paykunaman achhuyachisqankumanta willay kanñachu. Manañan  mosoq cosechamanta yachakunchu.  Hayk’a runachá wañuran? Manañan yachakunchu. Hayk’a runan kay qhepa watakunapi paqarimuran? Manañan yachakunchu. Ch’uya rimaypiqa inkakunaq chaki-makinkun, yuyayninkun, kallpankun, manaña kapunchu.  Ch’usaqyapunñan.Akakallaw…

Yucraj,  wiraqochanpa uyanpi hamut’ayta qhawaykun. Tukuy yuyasqan aswanta lloqsimuyta qallarin. Manaña waqay-waqaychu rimamun, wiraqochanta rimapayashan aswan ch’uyataña.

_”Kunanmi ichaqa, wiraqochay. Mana qhipuntin, pakaq Qhipukamayoqkunantin Tawantinsuyoqa aswanta t’ikrayta atin mana ñawpaq atisqanta. Qosqo llaqta p’akisqaña kashan. Kaymanta yacharuspachá chaninchanqaku. Ichaqa kunan, wiraqochay, q’alanasqa ch’uru hinan kashanku… Mana Qhipukamayoqpa yanapayninwanqa, Inka manan chanin, cheqaq  ruwayta atinmanchu, sichus qan ñawpaqta wasaparunki chayqa.

Wiraqochanpa asirikuynin reqsichimun Yucrajman llallisqanta, atipasqanta. Qhepa unaychallamanchá yanapaqninkunata mink’arikuspa, Qosqota wasaparamunqa Inkaman tukurunanpaq. Chhayna pasaruqtinqa,  Yucraj  mosoq Inkaq corten nisqapi ñawpaqpin kayta atinman. Akna Huascarpa rantinta Atahuallpa mosoq inka hina, qallarichinman mosoq mit’ata Tawantinsuyo imperioq kawsayninpi, Yucraktaq Qhipukamayoq hina, tukuy imaymanata mana qonqaspa churanman qhepa wiñaykunapaq.  

Huk  yuyaylla llakipachin Yucrajta. ¿Pin. Imaraykun millay qompukunata paqarichiran?

Cerro Azul suntur wasipi huk machu wañuy-wañuy patapiña Qhapaq Guacro, mamaqochaq patanmanta inti haykuyta sumaqta qhawashaq. Pishi cheqchiriywan, kusikuywan willakuyta uyarisqa ankallikuy tukusqa Huascar  watuchasqa qhepapusqa, wawqen Atahuallpataq, mosoq inka hina akllasqa kasqa. Inti taytaq wawankunaq atiynin, munaynin p’akikuyta qallarisqa.  Guacro Qhapaq,  yacharan huk awqanakuymi apamun hoq awqanakuykunata chaywantaq inkakunaq atiynin tukukapusharan. Llapa runan  p’uchukay pachaq chayamusqanta rikuqku  Tawantinsuyoq tukukapuyninta. ¿Nirankutaq Viraqochas kutiramun tukuy ñakayta muchuchinanpaq? nispa  Guacro Qhapaq, ñawpaq timpupi  wayna Pomacha karan, paymi chaninta niran: “_ ima aynin mana kutichina, inkakunatan saruchasaq llaqtay khatatachisqanku rayku ”_nispa, ancha llakisqan kasharan chay Viraqochakuna mana chaskisqan rayku, paykunaq chayamuyninqa cheqaq allin ruwasqantan qhawarichinman karan.  Tukuy sonqonwanmi  KUNTUR ÑAWIta yuyariran, millay q’ompukunatapas, kaytaqa manapuniyá  ni hayk’aqpas ruwananchu karan.

Guacro Qhapaq, ima munay muyuriqninta qhawarispa, thaklla kusisqa, uyanpas pishita cheqchirispa wañuynin chayamunanta suyakusharan.